Que a transición enerxética sexa socialmente xusta semella un obxectivo amplamente partillado. Porén, tamén nesta cuestión, existen visións diversas sobre o que se entende por xustiza social.
Presentamos catro dos indicadores que consideramos relevantes para facer o seguimento do que, ao noso xuízo, debería ser unha transición xusta: rapidez, autoconsumo, pobreza enerxética e sobreconsumo.
Rapidez
Unha transición enerxética lenta será inxusta co Sur global, coa mocidade e coas xeracións futuras, que pouco ou nada contribuíron á crise climática mais que son e/ou serán as súas vítimas principais. Polo tanto non hai transición enerxética xusta se non é rápida, pois só así será posíbel reducir a tempo as emisións de gases de invernadoiro de forma a evitar os peores escenarios da crise climática.
O uso de enerxía primaria polo conxunto da economía determina as emisións territoriais de gases causantes de cambio climático. As emisións por habitante de Galicia superan a media mundial e española e achéganse á media da UE.
A demanda de enerxía primaria en Galicia atinxiu o pico en 2007 e estabilizouse, con oscilacións, en 2010-2019, situándose a media anual nese período en 12,4 millóns de toneladas equivalentes de petróleo (tep). Isto, unido á importante desaceleración do crecemento das enerxías renovábeis na década 2011-2020, fixo que a porcentaxe de renovábeis no uso de enerxía primaria só superase por primeira vez o 25% en 2020, grazas á queda do uso de recursos enerxéticos inducida pola COVID-19.
Considerando o anterior, así como os obxectivos actuais relativos ao uso de enerxía primaria, desenvolvemento renovábel e redución de emisións de gases de invernadoiro, a transición enerxética en Galicia non está a ser o rápida que esixe a xustiza climática global e entre xeracións.
Autoconsumo
A transición cara a un modelo 100% renovábel debería favorecer a democratización da produción enerxética, hoxe dominada por un reducido grupo de grandes multinacionais privadas.
No que atinxe á electricidade, a autoprodución para o consumo de fogares e empresas mediante paneis solares fotovoltaicos e a enerxía minieólica, (aeroxeradores de potencia igual ou inferior a 100 kW), é un bo indicador da medida en que a produción eléctrica está a ser apropiada pola cidadanía. Outra modalidade de autoconsumo son os chamados parques eólicos singulares, pequenos parques de menos de 3 megavatios (MW) en mans de concellos ou empresas.
A produción eléctrica a pequena escala é insuficiente para atender o consumo actual, concentrado nas áreas industriais e urbanas (e do chamado “rural urbanizado”). Máis aínda se se avanzar na electrificación da economía. Non obstante, o potencial da autoprodución eléctrica foi até hoxe moi pouco aproveitado.
A potencia instalada en minieólica é moi cativa e apenas medra desde 2013. Ascende a tan só 0,7 MW. Unha potencia moi inferior á potencia media dun só dos aeroxeradores instalados en 2019 (3,1 MW) nos grandes parques eólicos.
A potencia dos parques eólicos singulares ficou estancada en 40 MW desde 2013. Unha cifra só algo superior á potencia media dun só dos parques eólicos en funcionamento en maio de 2022 (24 MW).
O autoconsumo solar fotovoltaico está a despegar nos últimos anos, favorecido por novas políticas públicas e por unha baixada dos custos. Desde 2018, a potencia instalada en autoconsumo supera a moi reducida da solar fotovoltaica orientada a verter toda a súa produción á rede eléctrica.
En 2021, o autoconsumo fotovoltaico atinxiu os 70 MW, potencia equivalente á de só tres parques eólicos. O potencial realizábel estimado para Galicia na “Folla de ruta do autoconsumo” do Ministerio para a Transición Ecolóxica é de 178 MW para 2030. Ao ritmo de instalación de 2021, isto é, 30 MW/ano, acadaríase xa en 2025, polo que semella ben pouco ambicioso.
Canto ao autoconsumo solar térmico, destinado ao quentamento de auga, apenas se desenvolve desde 2014, despois dun curto período de forte crecemento.
Unha forma de promover o autoconsumo renovábel é a través da figura das comunidades enerxéticas con participación cidadá, de pymes ou de entidades locais. Segundo o mapa interactivo de comunidades enerxéticas do Instituto para a Diversificación e o Aforro de Enerxía (IDAE), arestora só existe unha en Galicia, a da comunidade de montes de Tameiga (Mos).
Pobreza enerxética
A pobreza enerxética defínese como a incapacidade para satisfacer unha cantidade mínima de servizos enerxéticos esenciais para un benestar adecuado. Non inclúe os gastos de transporte senón só os vencellados ao uso das vivendas.
En países desenvolvidos como Galicia a pobreza enerxética non é un problema de acceso á enerxía senón un problema para a pagar. Afecta unha parte minoritaria pero significativa da poboación. Algúns fogares poden encontrarse en situación de pobreza enerxética mesmo sen estaren en pobreza monetaria.
Os indicadores empregados na Estratexia estatal contra a pobreza enerxética 2019-2024 do Ministerio para a Transición Ecolóxica son:
–Gasto desproporcionado: porcentaxe de fogares cuxa participación do gasto enerxético nos ingresos é máis do dobre da mediana española.
–Pobreza enerxética agochada: porcentaxe dos fogares cuxo gasto enerxético é inferior á metade da mediana española. Nalgúns casos pode estar asociado non a limitacións senón a unha maior eficiencia.
–Porcentaxe da poboación que declara a súa imposibilidade de manter unha temperatura adecuada na vivenda en inverno.
–Porcentaxe da poboación que declara atrasos no pagamento das facturas da súa vivienda.
Na evolución da pobreza enerxética constátase o impacto negativo da crise socioeconómica asociada á COVID-19 en 2020. A pobreza enerxética agochada mantense estábel mais medra a poboación afectada polo atraso no pagamento de facturas e a temperatura inadecuada en inverno, especialmente esta última, continuando a tendencia negativa observada desde 2018. Só mellora o indicador de gasto desproporcionado.
Sobreconsumo enerxético
A desigualdade enerxética maniféstase no seo da nosa sociedade, entre clases sociais e territorios. Tamén hai desigualdade no ámbito estatal e europeo, entre comunidades autónomas e países. Pero a maior desigualdade prodúcese a escala global. Galicia, parte do mundo desenvolvido, consome recursos enerxéticos ben por riba da media mundial.
No contexto actual de dependencia fósil, o noso sobreconsumo acapara combustíbeis fósiles e agranda a débeda de carbono co Sur global, por causa das excesivas emisións de gases causantes de cambio climático. Se o sobreconsumo fose 100% renovábel, acapararía minerais necesarios para o desenvolvemento renovábel e a electrificación, así como biomasa para biocombustíbeis, en moita maior medida do que xa acontece hoxe.
O logro da sustentabilidade ecolóxica global con xustiza social esixe unha forte redución do consumo enerxético de países enriquecidos como Galicia.
O consumo galego de enerxía primaria por habitante atinxiu o pico en 2007 e amosa unha tendencia ao descenso desde entón. Entre 2018 e 2020 a diminución ten sido moi acusada, caendo a 2,17 toneladas equivalentes de petróleo (tep).
As razóns principais da redución entre 2018 e 2020 foron a crise económica xerada pola COVID-19 e a brusca baixada do uso de carbón na xeración eléctrica, o que mellorou a eficiencia do sistema enerxético, conseguindo un grande aforro de enerxía primaria.
Entre 2018 e 2019, cando a queda do consumo de carbón foi maior, a redución do consumo de enerxía primaria ascendeu a 906.000 tep (-0,36 tep/habitante) mentres o de enerxía final baixou tan só 56.000 tep.
Contrariamente ao que acontece co galego, o consumo por habitante a escala mundial non deixa de medrar, agás en momentos de grandes crises económicas globais, aproximándose ao galego, que mesmo así en 2020 foi un 27% maior, e no último ano “normal” antes da COVID, un 53%.
(Actualización: xuño de 2022).
Unidades
Tonelada equivalente de petróleo (tep): enerxía equivalente á producida na combustión dunha tonelada de cru de petróleo.
Potencia eléctrica: MW (1.000 kW).
Superficie: m2
Porcentaxe da poboación e dos fogares (%).
Notas
Para os indicadores obxectivos de pobreza enerxética (gasto desproporcionado, pobreza enerxética agochada) preséntanse os valores dos indicadores adaptados, medidos respecto á media das medianas dos últimos 5 anos, que presenta un enfoque máis estrutural, eliminando as distorsións asociadas a un ano concreto.
No apartado sobre a rapidez da transición enerxética galega considérase toda a enerxía primaria usada en territorio galego, mentres que no referido ao sobreconsumo tense en conta só o consumo interno de enerxía primaria, sumadas as importacións e restadas as exportacións, calculado polo Instituto Enerxético de Galicia (INEGA) segundo a Directiva 2009/28/CE. A referencia que se fai á enerxía final no apartado relativo ao sobreconsumo tamén considera o valor dela calculado segundo a devandita Directiva polo INEGA.
Fontes
Balances enerxéticos anuais de Galicia. Instituto Enerxético de Galicia (INEGA) da Xunta.
Evolución da enerxía en Galicia. Obxectivos ano 2030. Páxina web do INEGA.
“Actualización de indicadores de la Estrategia Nacional contra la Pobreza Energética. Diciembre de 2021”. Páxina web do Ministerio para a Transición Ecolóxica.
OGACLI 